Nguyễn Tuấn Dũng*, Đào Trung Kiên**, Từ Quang Phương***

Tóm tắt:

Nghiên cứu này được thực hiện với mục đích xây dựng và kiểm chứng mô hình đánh giá tác động của các nhân tố chính sách tới kết quả tái định cư. Nghiên cứu sử dụng các phương pháp định tính để phát triển mô hình và sử dụng các phương pháp định lượng (Cronbach Alpha test, EFA, CFA, SEM) để kiểm định mô hình. Kết quả khảo sát từ 297 hộ dân vùng tái định cư thủy điện Sơn La cho thấy chính sách hỗ trợ cơ sở hạ tầng là nhân tố duy nhất có tác động rõ ràng tới kết quả tái định cư. Các nhân tố như chính sách hỗ trợ đất đai, hỗ trợ vốn và hỗ trợ đào tạo nghề không cho thấy có tác động rõ ràng tới kết quả tái định cư.

Từ khóa: Chính sách, cơ sở hạ tầng, di dân, kết quả tái định cư.

Impact of policy factors on resettlement result: evidence of son la hydroelectric power plant project

Abstract:

This research is conducted to build and test the model of evaluating impact of policy factors on resettlement result. The qualitative methods were used to develop model and the quantitative methods (Cronbach’s Alpha test, EFA, CFA, SEM) were used to test that one. The result from surveying 297 families living in the resettlement area of Son La Hydroelectric Power Plant illustrates that infrastructure support policy is the only factor having apparent impact on the result. Whereas, other factors including land support policy, investment support policy and vocational training support policy have unclear ones.

Key words: Policy, infrastructure, emigrant, resettlement result.

1. Giới thiệu

Xây dựng các con đập cho các dự án thủy điện, thủy lợi có ảnh hưởng lớn đến cộng đồng dân cư địa phương. Chẳng hạn, tại Ấn Độ theo ước tính có khoảng từ 16 đến 38 triệu người phải chuyển chỗ ở để thực hiện các dự án thủy điện, thủy lợi (WCD,2000). Tại Trung Quốc riêng dự án đập Tam Điệp đã phải di cư từ 1.2 đến 1.4 triệu người (Martina, 2011). Ở Việt Nam cũng vậy tại dự án thủy điện Sơn La theo kế hoạch phải di cư 20.340 hộ dân với hơn 90.000 nhân khẩu. Mặc dù có những tranh cãi về tác động của các dự án thủy điện, thủy lợi tới cộng đồng dân cư địa phương và hệ thống kinh tế nhưng nhu cầu năng lượng tăng cao cho phát triển kinh tế đã dẫn đến làn sóng lập kế hoạch và xây dựng nhiều đập thủy điện, đặc biệt là vùng Đông Nam Á (Bui & cộng sự, 2013). Ước tính có khoảng 58 dự án thủy điện lớn được lên kế hoạch và xây dựng tại các nước như Việt Nam, Cambodia và Lào (Bui & Schreinemachers, 2011). Riêng lưu vực sông Mekong cũng có khoảng 15 dự án thủy điện được lên kế hoạch và triển khai trong tương lai (Bui & cộng sự, 2013).

Tác động của các dự án thủy lợi, thủy điện đến các nhóm di dân cho thấy cả kết quả tích cực (; Agnes & cộng sự, 2009) và tiêu cực (Bartolome & cộng sự, 2000; Cernea, 2003). Các ảnh hưởng tiêu cực thường trầm trọng hơn ở các nhóm dễ tổn thương như phụ nữ, trẻ em, gia đình nghèo hay các nhóm dân tộc thiểu số (Morvaridi, 2004; Sự suy giảm mức sống thường do các nguyên nhân về thiếu đất sản xuất, việc làm, các hỗ trợ sinh kế hay phá vỡ các kết nối xã hội (Cernea & Schmidt-Soltau, 2006). Tuy vậy, các nhà lập chính sách thường viện dẫn các kết quả lập dự án cho thấy những viễn cảnh lạc quan với các nhóm dân cư chịu ảnh hưởng từ các dự án. Điều này cũng lặp tại Việt Nam, chẳng hạn với thủy điện Sơn La báo cáo khả thi của dự án cho rằng vấn đề sinh kế, mức sống của các hộ gia đình tái định cư sẽ tốt hơn nơi ở cũ. Tuy nhiên, trong thực tế đã xuất hiện việc các hộ gia đình bỏ nơi tái định cư trở lại nơi sinh sống cũ hoặc đi nơi khác (Báo điện tử Đài Tiếng nói Việt Nam, 2016). Đây là tín hiệu cho thấy có dấu hiệu việc thực hiện các chính sách đối với các nhóm di dân tái định cư chưa đạt được mục tiêu đặt ra. Cần thiết phải có những nghiên cứu dựa trên khảo sát thực tế các hộ gia đình sau thời điểm tái định cư để đánh giá ảnh hưởng của các chính sách tới kết quả tái định cư trong thực tế mà không phải những kết quả giả định từ báo cáo lập dự án. Bởi vậy, trnghiên cứu này được tiến hành với hai mục đích chính là (1) xác định các nhóm chính sách có thể ảnh hưởng tới kết quả tái định cư; (2) kiểm chứng mối quan hệ của các chính sách tới kết quả tái định cư.

2. Cơ sở lý thuyết về tái định cư

2.1. Kết quả tái định cư

Đối với các dự án kết quả thường được hiểu là việc đạt được các mục tiêu đặt ra. Đối với khía cạnh của dự án kinh doanh, các nhà nghiên cứu định nghĩa kết quả như việc đạt được các mục tiêu chiến lược (Hult & cộng sự, 2004; Keh & cộng sự, 2007). Vận dụng quan điểm này nhóm tác giả cho rằng kết quả của các chương trình tái định cư là việc đạt được các mục tiêu về tái định cư như: cải thiện đời sống vật chất của di dân, đảm bảo các dịch vụ cơ bản về giáo dục, y tế, nước sạch, vệ sinh môi trường hay các yếu tố văn hóa tinh thần so với nơi ở cũ.

2.2. Các nhân tố ảnh hưởng tới kết quả tái định cư

Đánh giá các nhân tố ảnh hưởng tới kết quả tái định cư có thể tiếp cận theo các hướng khác nhau từ khía cạnh quản lý nhà nước hay các hộ gia đình tái định cư. Trong nghiên cứu này tiếp cận ở khía cạnh kết quả đạt được với các hộ gia đình tái định cư. Qua phỏng vấn sâu với các chuyên gia, nhóm tác giả xác định có 4 nhóm nhân tố chính sách chính ảnh hưởng tới kết quả tái định cư là (1) hỗ trợ cơ sở hạ tầng; (2) hỗ trợ đất đai; (3) hỗ trợ vốn và (4) hỗ trợ đào tạo nghề. Trong đó:

Các chính sách hỗ trợ cơ sở hạ tầng thuộc về nhóm vốn vật chất như hệ thống giao thông, điện, nước sạch, thủy lợi (Bui & cộng sự, 2013) và các khía cạnh khác như giáo dục, y tế, các khu thương mại, viễn thông liên lạc hay vệ sinh môi trường. Hỗ trợ hạ tầng cơ sở như hàng hóa công cộng có thể có tác động tích cực đến các nhóm ảnh hưởng do giúp họ khai thác tốt hơn các nguồn lực cho sinh kế cuộc sống.

Các chính sách về hỗ trợ đất đai thuộc về nhóm vốn tự nhiên như số lượng, chất lượng đất phục vụ cho sản xuất của người dân tái định cư (Chilonda & Otte, 2006). Những khía cạnh về hỗ trợ đất đai cho người dân tái định cư có thể bao gồm việc quy hoạch, cấp quyền sử dụng đất, vấn đề về thuế phí thuê đất có những ưu đãi.

Chính sách hỗ trợ vốn cho người dân tái định cư thuộc nhóm hỗ trợ tài chính (Bui & cộng sự, 2013). Các hỗ trợ tài chính có thể bao gồm việc tạo nguồn vốn vay, tiếp cận thông tin vốn vay, mức độ dễ dàng tiếp cận nguồn vay hay cung cấp đủ và kịp thời cho các hộ gia đình.

Chính sách đào tạo nghề là những hỗ trợ về đào tạo hướng nghiệp, dạy nghề để giải quyết việc làm và thu nhập cho các hộ gia đình. Các chỉ tiêu về đào tạo nghề có thể đánh giá qua việc thường xuyên tập huấn hướng nghiệp/dạy nghề cho người dân, có chính sách hỗ trợ dạy nghề tại chỗ hay hỗ trợ đào tạo nghề tại các địa phương khác.

3. Phương pháp nghiên cứu

3.1. Xây dựng mô hình và các giả thuyết nghiên cứu

Nhằm kiểm chứng giả thuyết các nhân tố chính sách có tác động tích cực đến các nhóm di dân, nhóm tác giả tiến hành xây dựng một mô hình đánh giá dựa trên khảo sát từ các nhóm di dân. Phỏng vấn sâu với các chuyên gia bằng các câu hỏi phi cấu trúc và bán cấu trúc được thực hiện (Creswell, 2009; Mckenzie ). Đối với chuyên gia là các nhà nghiên cứu về di dân, tái định cư (thuộc Đại học Thủy lợi và Đại học Kinh tế Quốc dân) phỏng vấn được thực hiện tại nhà riêng. Đối với chuyên gia là những nhà quản lý (Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Sở Kế hoạch và Đầu tư, Sở Lao động Thương binh và Xã hội tỉnh Sơn La) các phỏng vấn được thực hiện tại văn phòng sau giờ làm việc. Thời gian phỏng vấn kéo dài từ 30 đến 60 phút cho mỗi phỏng vấn tùy thuộc vào từng chuyên gia. Các chuyên gia không thoải mái với phương pháp ghi âm nên cách ghi tốc ký được sử dụng để ghi lại thông tin phỏng vấn. Chủ đề thảo luận tập trung vào hai nhóm chính (1) những nhân tố chính sách chủ yếu tác động tới kết quả tái định cư và (2) quan niệm về kết quả tái định cư cho trường hợp dự án thủy điện.

Kết quả thảo luận với các chuyên gia đi đến kết luận rằng đánh giá kết quả tái định cư là xem xét việc đạt được các mục tiêu được xác định từ trước về chương trình tái định cư. Bốn nhóm chính sách chính được đánh giá có ảnh hưởng tới kết quả tái định cư bao gồm: (1) hỗ trợ cơ sở hạ tầng; (2) hỗ trợ đất đai; (3) hỗ trợ vốn và (4) hỗ trợ đào tạo nghề.

Chi tiết xem tại